ЧЫЛЫГ СӨС СЕТКИЛ ӨӨРТҮР
Ү
е-шагның берге апарганында бе, азы кижилерниң алыс-шыннары чайгаар өскерлип, баксыраанында бе, долгандыр улус-биле харылзааның түңнелинде болганчок-ла муңгаранчыг бодалдар сагыжымны бүргей кээр. Кымның караанда өөрүшкү үргүлчү хып чоруурул? Чымчак сеткил, тайбың көрүш кайдал? Каржы аажы-чаң, мегечи, хопчу аас-дыл, өршээвес чорук, хомудал дээш оон-даа өске бачыттар – бо шупту кижи бүрүзүнде бар болгаш хүнден-хүнче өзүп-көвүдеп, багай чорук чаңчыл апар чыдар дээр болза хөөредиг эвес.
Бүдүштүг кижи кандыг болур ужурлугул деп айтырыга харыыны Бурганның Ыдыктыг Сөзү биске долузу-биле берген: «Күш-шыдал биле ат-алдар – ооң кеткен хеви дег; ол келир үени өөрүшкүлүг уткуур. Ооң аскындан мерген-угаанныг сөстер, а дылындан – энерелдиг өөредиг үнер» (Угаадыглыг чугаалар 31: 25-26). Оон ангыда бүдүштүг кижи «бузуттугларның сүмезин дыннавайн чоруур, бачыттыгларның үлегерин эдербес, кочуургактар аразынче кирбес…амыр-чыргалдыг!» (Ыдыктыг ырылар 1:1). Бо сөстерни номчуп оргаш бир-ле мерген-угааныг башкы кижиниң дугайында төөгүнү сактып келдим. Ону силер-биле үлежирин чөпшээреп көруңер.
Бир-ле суббота хүнүнде башкы өөреникчилеринге ийи арынныг саазынга класста бар-ла эштериңерниң аттарын бижиптиңер деп даалга берген. Ат бүрүзүнүң адаанга хостуг черден арттырып алыңар деп база чагаан. Аттар бижиттинген соонда өөреникчилер эштериниң дугайында бодап турары эки сөстерни бижээш, кичээлдиң төнчүзүнде башкызынга дужаапканнар.
Ол хүн башкы ат бүрүзүн ангы саазынга бижээш, ооң адаанда өөреникчилериниң дугайында эки сөстерин аңгылай ушта бижип, чыып алган. Неделяның бирги хүнү кээрге башкы өөреникчи бүрүзүнге ооң адын база ооң дугайында эки сөстер бижээн саазынарны үлеп берген. Ол-ла дораан өөреникчилериниң арыннарында өөрүшкүлүг хүлүмзүрүг чырып турган. «Шынап-ла бе?», «Өске улуска мен ындыг эки, эргим мен деп кажан-даа бодавай чораан мен» - деп өөреникчилериниң сымыранчып орарын башкызы дыңнаан.
Оон бээр ол саазыннар дугайында класска кым-даа чугаалашпайн барган. Кичээл соонда уруглар ада-иези азы эштери-биле ол саазын дугайында сайгарып чугаалашканын азы чугаалашпаанын башкызы олчаан дыңнаваан. Ол даалганың кол сорулгазы күүсеттинген – өөреникчилер бот-боттарынга улуг өөрүшкүнү чедирген, база бодунуң дугайында эки чуулдерни билип ап, хей-ады көдүрүлген.
Оон бээр элээн чылдар эрткенде, өөреникчилериниң бирээзи контрактылыг шериг албаны эрттирип чорааш хай-халапка таварышкаш чок болган. Ону ажааган черинге башкызы биле чангысклассчылары чыглып келген. Аңаа ынак чораан улус оон кавайынга чаңгыстап чедип, байырлажып турган. Башкызы чоок кижилери байырлажып кааптарын манап алгаш, өөреникчизиниң чыткан кавайынга чедип байырлажып турда, шериг хептиг бир эр кижи: «Силер Белектиң школага башкызы силер бе?» деп айтырган. Башкының «ийе» деп харыызын дынааш: «Белек силерниң дугайыңарда дыка-ла чугаалаар чораан» деп шериг хептиг аныяк оол чугаалаан.
Чок болган оолду ажааган соонда, Белектиң чангысклассычлары биле башкызы кады сөөлгү сактыышкын шайлалгазынга келген. Белектиң ада-иези оглунуң башкызынга ужуражыр дээш манап турар болган. «Бис силерге бир чүве көргүзүксеп тур бис» дээш ачазы карманындан акша хавы уштуп экелген. «Белек чок апарганда бо акша сугар хапты ооң чанындан тып алган. Силер мону танып каар боор силер» дээш ачазы акша хавындан эргилей берген ийи арынныг саазын уштуп экелген. Ол саазынны хөй катап чамап, чыпшырып турганы илдең болган. Ол ажыдып номчуурунуң мурнунда-ла башкызы ында чүнү бижип каанын билип каапкан – ол дээрге Белектиң дугайында эштериниң бижээн эки сөстерлиг саазыны болган. «Бо ажылды чоргузуп турганыңар дээш улуу-биле четтирдивис, Белек мону дыка унелеп чораан» деп авазы чугаалаан. Ол аразында Белектиң ава-ачазы биле башкызын эштери долганып эгелээн. Мерген бижииргээчел хүлүмзүрүү-биле чугаалаан: «Мен база ол саазыным ам-даа шыгжап чор мен. Бижиттинер столумнуң кырыккы дыртар хааржанда суп алдым». Херелдин кадайы тургаш: «Херел ол саазынын бистиң куда-доювустуң чуруктарының альбомунче суп калам деп менден дилээн чуве» дээн. Маша: «Мээңии база читпээн, үргүлчү бодумга ап чоруур, бодалдарым бижиир кыдыраажымда шыгжап чор мен» дээн. Оон база бир чангысклассчызы Вика сумказын үжээш, карманындан орлур четкен саазын уштуп экелгеш: «Мээң саазыным бо, кезээде бодумга ап чоруур-дур мен. Бис шупту саазыннарывыс чидирбейн хумагалап чоруур хевирлиг бис» деп түңнээн. Ынчан кээп башкызы сула салдынып, олуруп аарга, карааның чажы боду-ла бадып эгелээн. Белектиң чуртталгазындан эрте чарылганы дээш, ооң чоок кижилериниң кажыыдалы дээш хомудап ыглап турганы ол.
Долгандыр улустарның хөйүнден, чамдыктарының каржы-бак чаңындан бис болганчок-ла, Бурганын кижи деп чаяалгазының база ооң чуртталгазының кайы-хире үнелиин уттуп алыр бис. А кижиниң амы-тыны бир хүн хенертен уступ болур. Кажан ол хүн чедип келирин Бургандан өске кым-даа билбес. Ынчангаш, чоок кижилериңерни камнап, хүнүң-не оларга кайы-хире ынак болгаш олар дээш сагыш-човап чорууруңарны сагындырып чугаалаарын утпайн чоруңар. Орай болуп, олар бисти каапкаш өске оранче чоруй баарынга чедир манаваңар, оларның кайы-хире эки, онзазын харам чокка бөгүн дораан чугаалаар аргазын тывыңар. Үрде харылзажып долгашпаан кады-төрээниңер, ада-иеңерже «силерни сактып чор мен, көрүксеп тур мен, силерге ынак мен» деп оон-даа өске чылыг-чымчак сөстериңер дарый дамчыдарыңарны силерден дилеп ор мен. Чурээңерге Бурган Адавыстың ынакшылы үргүлчү хып, долгандыр кижилерге чырыкты, чылыгны чедирип чоруур болзунам!
Валерия КУЛУНДАРИЙ.
