Чочагай бичии тургаш-ла дуңмазы-биле өскүс артканнар. Чочагай школаны дооскан соонда дээди эртем-билиг чедип, институтту чедиишкинниг доозуп алгаш, эртеминиң аайы-биле ажылдай берген. А дуңмазы школа соонда Москва хоорайда дээди өөредилге черинде өөренип турар. Бир-ле хүн кежээ ажыл шагының соонда, бичиизинден тура кады ойнап өскен, үрде көрүшпээни эжи Богданга ужуражы берген. Олар бичиизинде бот-боттарын сонуургажып-даа чорааннар. Манавааны ужуражылгага өөрээш, кайызы-даа чоок эштерин эдертип алгаш, “хөөрежир” дээш, арага-дары садып алгаш, оолдарның бирээзиниң бажыңынга келгеннер. Аныяктарның чугаа-сооду үнүп, эзирип эгелээн. Богдан ийленип чыдыпкаш удуй берген. Чочагайның кады чораан кыс эжи база шаан төндүр хөглеп-хөглеп удаан. Хайлыг чүве, ынчан Богданның кады келген эжи Чочагайже чызаалап, күжүн дөгеп эгелээн. Чочагай алгырып, эштерин кыйгырган, ынчалза-даа удаан улус кайызы-даа одунмаан. Чочагайны Богданның кады эдертип келген эжи күштеп каапкан. Күжүр Чочагайга чер-дээр караңгылап, ооң сагыш-сеткили угдунмас кылдыр аартай берген болгай аан. Даң адарын-даа манавайн, халып чана берген. Каш шак бурунгаар эжинге ужуражы бергенинге өөрүп, хөглеп турган Чочагайга шупту чүве солун эвес апарган. Бажыңынга келгеш, дуңмазынга чагаа бижип кааш, ол-ла дүне бодунуң амы-тынынга четтинипкен.
Кым азы чүү буруулугул? Сөөлгү үеде “араганың хайы болбас ийикпе” дээр чугааларны бо-ла дыңнаар бис. Мындыг хевирлиг чүүлдер болурга-ла араганы буруудадыры чаңчыл болу берген. Араганы-даа, ону ишкен улусту-даа чектээр дивейн тур мен.
Бо удаада өске талазындан сайгарып көрээлиңер. Ийе, ол эзирик турган-дыр, ынчалза-даа “Элээрниң – бажында, эзириктиң – аксында” деп тыва үлегер домак анаа эвес тыптып келген. Ол каржы чорук кылган оолдуң кижизидилгезиниң чогунда. Ооң ол каржы-хажагай, араатанзыг чоруу та чеже кижиниң сагыш-сеткилин аартып, салым-чолунга аар согуг болуп чоруур. Кижи мөзүзүн ышкынган кижи кымның төлүл? Кем-херек үүлгедиишкини болу бээрге, буруулуг кижини дилээр бис. А ол кижиниң канчап, чүнүң ужун ындыг байдалда келгенин кым-даа сонуургавас. Кем-херек үүлгедикчилерин агартыр сорулгалыг эвес, ындыг чүүлдерни бодурбазының аргазын дилээр дээш бо чүүлдү бижидим.
Шак мындыг хевирлиг кем-херек үүлгедиишкиннери удаа-дараа болуп турары хомуданчыг. “Шын” солуннуң 2015 чылдың январьның 31- ниң хүнүнде үнген 10 дугаарлыг үндүрүлгезинде, “02 дыңнадып тур” деп рубриказында, “Эрткен чылдың тос айларында”...” деп чүүлүнде кем-херек үүлгедиишкиннерин санап бижип каанын номчааш, кижиниң ыглаксаазы келир. “Бичии кем-херек үүлгедикчилериниң 119-зу – өөреникчи, 86 кижи кайда-даа өөренмейн турар, 28 кижи эге школа дооскан, назы четпээннерниң 74 хуузу 16-17 харлыг болуп турар. Оларның аразында чурум үрээн 20 кыстарның 13-жү – Кызыл хоорай чурттуг” деп улуг үжүктер-биле парлааны, солунну номчуур дээш тудуп алырга-ла, каракка илдигип кээр чорду. Бо сан-чурагайның түңнели-биле алырга, назы четпээн уруглар дыка хөй кем-херекти үүлгеткен. 89 уруг кайда-даа өөренмейн турар деп бижээн. Ол 89 уруг чүге, кандыг чылдагаан-биле кайда-даа өөренмейн турарыл? Оларның ада-иези чүнү көрүп турарыл?
Чаптап, чарашсынып чораан ажы-төлүвүвүс канчап араатанзыг кем-херек үүлгедикчилери болу бээрил?
Ада-иелер уругларының кижизидилгезин школа башкыларының кырынче чууй каапканында, ажы-төлүнге чогуур ужурлуг кижизидилгени үезинде бербээнинде. Олар чүге-ле ийик, чүгле акша-төгерик-биле хандырарын бодаар, а уругну кижизиг кижи кылып каарынче кичээнгей салбас. Харын-даа мырыңай төлүнүң мөзү-бүдүжүнүң багайынга башкыларны буруудадыр. Ажы-төлү дыңнап турда-ла, уругларының башкыларын бактай аарак чугаалап, башкы кижиниң ат-алдарын кудуладыр. Ындыг таварылгада өөреникчи башкызының сөзүн дыңнавас болбайн канчаар. Ооң соонда ол өөреникчи ада-иезиниң чугаазын дыңнавас кижи болур, чүге дээрге өөреникчиниң башкызын чемелээни-биле ажы-төлүнүң мурнунга хүндүткелин чидирип алыр. Ажы-төлге чугула херек чүүл – ада-иезиниң ынакшылы, чылыг-чымчак сөзү, өөредии. Чазын үрезин тарываан черивистен дүжүт ажаар үеде, дүжүт манай бербезивис дег, ажы-төлүвүске чогуур үезинде, бээр ужурлуг кижизидилгени бербейн, олардан эки чүүл манаан ажыы чок. Ынчангаш уруг чаш турда, эвилең-ээлдек, чөпшүл, кээргээчел, биче сеткил дээн ышкаш чаагай чаңчылдарывысты ооң хүн бүрүде амыдыралынга “тарып”, ада-ие кижи бодунуң үлегери-биле көргүзер болза, чазын тараан үрезин күзүн элбек дүжүдүн бээри дег, үези кээрге, ол эки мөзү-бүдүжү-биле, төлептиг амыдыралы-биле ада-иезин, чоок кижилерин өөртүр. А бир эвес үезинде кандыг-даа кижизидилге ажылы чорутпаан болза, ажы-төлүн чектеп, бактаан херээ чок. Чүге дээрге – ада-иениң чедир кылбаан ажылы-дыр. Бок сигенни тарываанда-ла, боду ала-чайгаар үнүп, хатка аай-дедир ширбидип, кижилерге шаптык болуп чоруур. Ол бок сиген дег, ада-иезиниң кижизидилгези чок өскен төл ниитилелге таарымча чок чүве кылып чоруур, каржы, дүржок кижи болур. Чамдык ада-иелерни дыңнаарга, “Школада башкылар чүнү көрүп турар чүвел, акша шалыңны ап-ла турар-дыр” дигилээр. Ынча деп чоруур ада-иелерни дыңнааш, кыдыында дыңнап турган кижи човай бээр. Башкы кижиниң хүлээлгези, сорулгазы уругну үжүк-бижикке өөредип, чогуур билигни берип, амыдыралга эртем-билиг-биле чепсеглеп каары. Ынчап кээрге кижизидилге, бирээде, өг-бүледен, ийиде, уруглар садындан, үште, школадан эгелээр.
Уруг иезиниң иштинге тыптып келирге-ле, ооң-биле чугаалажып, чассыдар, эргеледир. Төрүттүнүп келирге-ле, үнелиг сен, сени манап турган бис деп уругга билиндирип, сагындырар. Ол-ла бүгүнү ажыл-херектеринге боттандырып, бадыткаар. Чаш ажы-төл турган черге аас-дыл үндүрбес, кээргээчел чымчак сеткилге өөредир.Уругларның уран чүүлге, спортка сонуургалын бичиизинден-не оттурар. Чүге дээрге, төл бүрүзү Бурганның кижиге чер кырынга чурттап турар үезинде белекке берген белээ-дир. Ол белекке хумагалыг болгаш харыысалгалыг болурун Бурган кижилерден манап турар.
“Улуска базындырарының орнунга, холуңга туттунган-на чүүл-биле хаптар чүве диин, оглум” – деп, бир Бурганны билбес иениң оглун сургап турганын ам сактып, бодап чоруурумга, ол келир үениң езулуг херек үүлгедикчизин кижизидип чораан-дыр.
Оон ыңай Бурганны билир бир ие оглу хомудап, ыглап келген санында-ла, Ыдыктыг Бижилгени ажыдып, “... бузуттуг кижиге удурланма. Оң талакы чаагыңче дажыпкан кижиге солагай талазын база дөгеп бер.40Хөйлеңиң хунаап алыр дээш, чаргы-чаалы үндүрген кижиге тонуңну база уштуп бер. Дайзыннарыңарга ынак болуңар, силерни истеп-сүргеннер дээш, мөргүңер.45Ынчангаш Дээрде Адаңарның ажы-төлү боор силер. Ол Бодунуң хүнүнге бузуттуг-даа, буянныг-даа улустуң кырынга деңге хүннээрин чарлык бооп, эки-даа, бак-даа улусче чаъзын деңге чагдырып турар болгай.” – деп, Иисус Христостуң чагыын номчааш, “Улусту дора көөрүнүң орнунга, дүжүп берипкени дээре, оглум. Кижиниң күжү чудурук-биле хемчээттинмес, а бодун туттунуп билиринден хамааржыр. Сени хомудаткан кижини сен удур хомудатпа, оглум. Ындыг чорук сээң бодуңга ажыктыг болур” – деп чагып чораанын дыңнаан мен. Ол езулуг шын. Ынчаар кижизидип каан төл кажан-даа кем-херек үүлгетпес. Чүге дээрге авазындан шын сүмени, амыдыралче шын угланыышкынны үезинде ап чораан.
Ынчангаш, хүндүлүг ада-иелер, силерниң ажы-төлүңерниң кандыг кижи болуру – бодуңарның холуңарда. Ийе, бо берге үеде ажы-төлдү төлептиг кижилер кылдар азырап, кижизидери дыка берге. Ол чиик эвес ажыл. Үстүнде бижээним ийи иениң оолдарын канчаар чагып чораанын силерге чижек кылдыр киирген мен. Олар шынап-ла көңгүс ийи аңгы арга-дуржулга-биле кижизидип чораан-дыр. Ийи дугаар ие оглун Ыдыктыг Бижилгеде Бурганның айыткан сөзүн езугаар кижизидип чораан. Чүге дээрге, ыдыктыг Бижилгеде мынчаар бижээн:
“
Аныяк оолду шын орукче эң эгезинде үндүрүп каг – кырый-даа бергеш, оон өскээр барбас.”(Чугаалар 22:6)
Ада-иелер, ажы-төлүңерни бужургандырбаңар! Оларны Дээрги-Чаяакчының чурумун болгаш өөредиин ёзугаар өстүрүп-кижизидиңер база сургаңар. (Ефес 6:4)
Ажы-төлүңерге силерниң кичээнгейиңер чугула херек. Үеңерниң хөй кезиин акша ажылдаарынга-даа эрттирип тура, ажы-төлүңерниң кижизидилгезинче кичээнгейиңер кошкатпаңар, ха-дуңма!
Олча Ондар.
