КУЛЬТУРЛУГ КИЖИ КАНДЫГ БОЛУРУЛ?
Культура – латин дылдан үлегерлеттинген, чер ажылы азы черни дүжүт алыры-биле болбаазырадыры дээн уткалыг сөс. Культура деп сөстүң доора утказы кижиниң иштики делегейиниң өзүлдези-биле холбашкан.
Культура янзы-бүрү адырлардан тургустунган. Бирээде, материалдыг культура, ооң иштинче күш-ажыл, хүн-бүрүде амыдыралга хереглээр чүүлдер, кижиниң кеткен идик-хеви, чурттап турар бажыңы, сууру азы хоорайы кирип турар. Ийиде, сагыш-сеткил культуразы, аңаа кижиниң чүдүлгези, иштики делегейи хамааржыр. Үште, уран-чүүл, хөгжүм, танцы-сам, шии, кино, концерт, театр… Дөрте, кадыкшыл, сула-шимчээшкиннер, спорттуң хевирлери.
Чер-делегей кырында амыдыралдың, улуг-биче чурттарның сайзыралы, янзы-бүрү омак-сөөктүг чоннарның бот-тускайлаңы культура-биле дорт харылзаалыг. Ол ышкаш кижи бүрүзү культураның чардынмас кезээ, ооң көргүзүкчүзү, эдилекчизи болур. Ооң дугайында чон канчаар билип, культураны канчаар хүлээп турарын сонуургап, дараазында айтырыгны элээн каш кижилерге салдым.
- Культурлуг кижи кандыг болурул?
Айна Ховалыг:
- Культурлуг кижи дээрге-ле кижизиг кижи-дир. Бирээде, ол аскым бар дээш, аскын сула салып, багай сөстер чугаалавас. Кижиниң чугаалап турар сөстери, ооң чурээнден үнер. Бир эвес чүрээ арыг болза, ооң аскындан кажан-даа багай, каржы сөстер үнмес. Ынчангаш чүрээ арыг кижи дээрге культурлуг кижи. Ийиде, ол ада-иезин , улуг-биче кижилерни ханы хүндүлеп билир.
«Добрые новости» деп солуннуң кол редактору Снежана Дюльгер:
- Ол дээрге билигни чүгле өөренип алган эвес, а ол билип алган билиин амыдыралынга боттандырып, ооң-биле чурттап чоруур база долгандыр кижилерни хүндүлеп билир кижи. Чүгле эки көрүнген кижилеринге эвес, а дайзыннарын безин хүндүлээр, бодун туттунуп билир кижи.
Сөөлүнде айтырыг салган эжим уругнуң харыызы бо:
- Мен бодаарымга, бо сөс дыка ханы болгаш хөй уткалыг. Мээң билип турарым-биле, культурлуг кижи амыдыралдың кандыг-даа бергелеринге бодун боду чагырып, бодунуң иштики делегейинге чүүлдештир төлептиг алдыныптар, кылыктанган-даа үеде аскын тудуп билир болур. Ындыг кижи улугну улуг деп, бичени биче деп хүндүлеп билир. Чамдык улус дээди этемниг дээрге-ле культурлуг деп бодаар, а мен ынчаар санавас мен. Чүге дээрге, дээди эртем чок-даа болза, культурлуг улус база кайы көвей, а дээди эртемниг культуразы кудукку деңнелде кижилер база тургулаар. Ынчангаш кижиниң культурлуу ооң иштики делегейинден, бодун канчаар алдынып чоруурундан хамааржыр деп санаар мен.
Авторнуң бодалы:
Сөөлгү үеде чоннуң культуразының кудукку деңнелде келгени кымга-даа чажыт эвес. Чижелээрге, хоорай, суурларда уруглар ойнаар шөлчүгештерни дээш, оон-даа өске чараш чүүлдерни, тураскаалдарны-даа тургузуп турар, ынчалза-даа олар үр-даа болбас, бир көөрге – үрегдеп каапкан боор.
Ол ышкаш хөй улус чыылган черге бо-ла бот-боттарын куду көрүп, улуг-биче-даа дивес сөглежи бээр.
Хоорайның төвүнде чаа туттунган «арбат» шөлүнге эжим уруг-биле агаарлап чордумда, кеттинип алганының силии кончуг, костюмнуг, назыны улгады берген акый (дарга кижи хевирлиг) даштыкы марканың машиназындан дүжүп келгеш, кылайтыр аштап каан шөлче чигген чеминиң хавын октай каапты. Мээң эжим уруг ону ыыт чок эрттирбейн, сойгалааш, дедир көдүрүп алырын дилээрге, демгизи эпчоксуна аарак богун дедир ап алгаш чорупту.
Аныяк-өскенни-даа, улуг назылыгларны-даа эскерип чоруурга, кудумчуга кылаштап чорааш, казаан тооруунуң картын ол-бо талазынче дүкпүрүп чоруур.
Чонувустуң культуразы ч\ге шак мындыг кудукку деңнелде келгенил? Кижизидилге кайыын эгелээрил?
«Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан» деп бурунгу өгбелеривис чиге-ле сөглээн. Бир эвес өг-бүлеге кижизидилге ажылы чоруттунас болза, культурлуг кижилер кайын келирил? Совет үеде сураглыг эртемден, педагог В. Сухомлинский мынчаар чугаалаан: «Чаш уруг чүгле оюн, тоол, хөгжүм болгаш чогаадыкчы бодал делегейинде чурттап турар болза, ооң амыдыралы бүрүн, үнелиг деп санаттынар, а ол уругну чогуур деңнелге кижизитпес болза, шак оон культурлуг эвес, делегейже көрүжү кызыы кижилер өзүп келир». Ынчап кээрге, кижизидилгениң эгези өг-бүледен эгелээр. Бодунда чок чүвени өске кижиге берип шыдавазы дег, ада-ие кижи боду кижизидилге көрбээн болза, канчап ажы-төлүн кижизидип шыдаар деп. Философия эртемнериниң кандидады Байыр-оол Монгуш «Чоннуң культуразын бедидер кол арга» деп чүүлүнде ажы-төлдү чажындан кижизидери чугула дээрзин демдеглээн.
Бо айтырыгга хамаарыштыр Бурган чүнү чугаалап турар?
«Бузуттугларның сүмезин дыңнавайн чоруур, бачыттыгларның үлегерин эдербес, кочуургактар аразынче кирбес кижи амыр-чыргалдыг! Ындыг кижи Дээрги-Чаяакчының хоойлузун дүн-хүн дивейн бодап, аңаа хандыкшып, таалал алыр. Ындыг кижи суг эриинде олурткан, чимизи үезинде быжар, бүрүлери катпас ыяш ышкаш болур, чүнү-даа кылганда чедиишкинни чедип алыр» (Ыдык. ырлар 1:1- 3)
Культурлуг кижи болур дизе, чүнү канчаарыл?
Бурган Ыдыктыг Бижилгезинде мынча деп турар: «Оглум, мээң сөстеримни хүлээп ал база чагыгларымны чүрээңге шыгжап ал, мерген-угаанны кичээнгейлиг дыңна база чүрээңни билиишкинче ээлдирип ал; билигни кый де база угаанны кыйгырып ал; угаанны мөңгүннү дег, диле база эртине-байлак шыгжаан черни дег, истеп тып ал – ынчан Дээрги-Чаяакчыдан коргары деп чүл ол дээрзин билип каар сен база Бурган дугайында билигни тып аар сен. Чүге дээрге мерген-угаанны Дээрги-Чаяакчы хайырлаар, билиг биле угаан Ооң аас-сөзүн дамчып кээр болгай.» (Чугаалар 2:1-6) Бо үзүндүден алгаш көөрге, мерген-угаанны Дээрги-Чаяакчы хайырлаар. А канчаар хайырлаар деп айтырыг ала-чайгаар кижи бүрүзүнге тургустунуп келир. Бурган мерген-угаанны Бодунуң Ыдыктыг Бижилгезин дамчыштыр, Ону хүндүлээр болгаш Оон коргар кижилерге ажыдып, айтып бээр. Чүге дээрге: «Дээрги-Чаяакчыдан – коргары билигниң үнер дөзү» деп,
(Чуг 1:7) Бурган Ыдыктыг Бижилгезинде чаңгыс эвес удаа катаптап турар.
Кино, концерттерни сонуургап, номчааны, көргени эки чүүлдерни өөренип ап, амыдыралга боттандырып, черни дүжүт бээр кылдыр болбаазырадыры дег, бодун сайзырадыры кончуг чугула.
Бир эвес дыңнангыр болуп, үстүнде сүмелерни күүседир болза, «Ындыг кижи суг эриинде олурткан чимизи үезинде быжар ыяшка дөмей» - деп, Бурган чугаалаан. Кижиниң дыңнап, көрүп, номчуп турар эки чүүлдери шак ол сугнуң ыяшче сиңип турары дег, ооң мээ-медерелинче, чүрээнче сиңниге бээр. Ынчан кижиниң иштики делегейи өскеш, чимизи үезинде быжар ыяш дег, ооң ажыл-херектеринден, эки мөзүзүнден дүжүдү көстүп келир.
Ындыг кижи өске кижилерден ылгалдыг, онзагай алдынып чоруур. Ооң кижилер-биле харылзажыры эвилең-ээлдек, ындыг кижиже улус чайгаар тыртылар. Ол угаанныг, тайбыңзырак, биче сеткилдиг, буянныг ажыл-херектер-биле бай. Ол чөптүг чоруктуң дүжүдүн эккээр. Чүнү-даа кылганда, чедиишкинниг болур. Ооң делегейже көрүжү делгем.
Кижи бүрүзү бодун боду шүгдүнүп, мээң аажы-чаңым чоок кижилеримге кандыг салдарны чедирип турарыл деп айтырыгны бодунга салдынар болза, багай ажы-чаңын эдип алыр аргазы бар. Бодун шүгдүнүп, хынаттынып чоруур, бодунга шыңгыы негелделиг кижи дээрге-ле кижизиг кижи деп санаар мен. Ынчангаш культурлуг кижиниң сагыш-сеткили, угаан-бодалы-даа, даштыкы овур-хевири, идик-хеви-даа, чугаа-домаа, бодун алдынары-даа аянныг, чараш болур ужурлуг. Ооң чурттап турар оран-савазы-даа арыг-силиг, ажылдап орар чери-даа аайлыг-баштыг . Культурлуг болуру дээрге-ле долгандыр турар улусту база бодун хүндүлээри-дир.
Айдың Ондар.
Культура – латин дылдан үлегерлеттинген, чер ажылы азы черни дүжүт алыры-биле болбаазырадыры дээн уткалыг сөс. Культура деп сөстүң доора утказы кижиниң иштики делегейиниң өзүлдези-биле холбашкан.
Культура янзы-бүрү адырлардан тургустунган. Бирээде, материалдыг культура, ооң иштинче күш-ажыл, хүн-бүрүде амыдыралга хереглээр чүүлдер, кижиниң кеткен идик-хеви, чурттап турар бажыңы, сууру азы хоорайы кирип турар. Ийиде, сагыш-сеткил культуразы, аңаа кижиниң чүдүлгези, иштики делегейи хамааржыр. Үште, уран-чүүл, хөгжүм, танцы-сам, шии, кино, концерт, театр… Дөрте, кадыкшыл, сула-шимчээшкиннер, спорттуң хевирлери.
Чер-делегей кырында амыдыралдың, улуг-биче чурттарның сайзыралы, янзы-бүрү омак-сөөктүг чоннарның бот-тускайлаңы культура-биле дорт харылзаалыг. Ол ышкаш кижи бүрүзү культураның чардынмас кезээ, ооң көргүзүкчүзү, эдилекчизи болур. Ооң дугайында чон канчаар билип, культураны канчаар хүлээп турарын сонуургап, дараазында айтырыгны элээн каш кижилерге салдым.
- Культурлуг кижи кандыг болурул?
Айна Ховалыг:
- Культурлуг кижи дээрге-ле кижизиг кижи-дир. Бирээде, ол аскым бар дээш, аскын сула салып, багай сөстер чугаалавас. Кижиниң чугаалап турар сөстери, ооң чурээнден үнер. Бир эвес чүрээ арыг болза, ооң аскындан кажан-даа багай, каржы сөстер үнмес. Ынчангаш чүрээ арыг кижи дээрге культурлуг кижи. Ийиде, ол ада-иезин , улуг-биче кижилерни ханы хүндүлеп билир.
«Добрые новости» деп солуннуң кол редактору Снежана Дюльгер:
- Ол дээрге билигни чүгле өөренип алган эвес, а ол билип алган билиин амыдыралынга боттандырып, ооң-биле чурттап чоруур база долгандыр кижилерни хүндүлеп билир кижи. Чүгле эки көрүнген кижилеринге эвес, а дайзыннарын безин хүндүлээр, бодун туттунуп билир кижи.
Сөөлүнде айтырыг салганым эжим уруг Надежданың харыызы бо:
- Мен бодаарымга, бо сөс дыка ханы болгаш хөй уткалыг. Мээң билип турарым-биле, культурлуг кижи амыдыралдың кандыг-даа бергелеринге бодун боду чагырып, бодунуң иштики делегейинге чүүлдештир төлептиг алдыныптар, кылыктанган-даа үеде аскын тудуп билир болур. Ындыг кижи улугну улуг деп, бичени биче деп хүндүлеп билир. Чамдык улус дээди этемниг дээрге-ле культурлуг деп бодаар, а мен ынчаар санавас мен. Чүге дээрге, дээди эртем чок-даа болза, культурлуг улус база кайы көвей, а дээди эртемниг культуразы кудукку деңнелде кижилер база тургулаар. Ынчангаш кижиниң культурлуу ооң иштики делегейинден, бодун канчаар алдынып чоруурундан хамааржыр деп санаар мен.
Авторнуң бодалы:
Сөөлгү үеде чоннуң культуразының кудукку деңнелде келгени кымга-даа чажыт эвес. Чижелээрге, хоорай, суурларда уруглар ойнаар шөлчүгештерни дээш, оон-даа өске чараш чүүлдерни, тураскаалдарны-даа тургузуп турар, ынчалза-даа олар үр-даа болбас, бир көөрге – үрегдеп каапкан боор.
Ол ышкаш хөй улус чыылган черге бо-ла бот-боттарын куду көрүп, улуг-биче-даа дивес сөглежи бээр.
Хоорайның төвүнде чаа туттунган «арбат» шөлүнге эжим уруг-биле агаарлап чордумда, кеттинип алганының силии кончуг, костюмнуг, назыны улгады берген акый (дарга кижи хевирлиг) даштыкы марканың машиназындан дүжүп келгеш, кылайтыр аштап каан шөлче чигген чеминиң хавын октай каапты. Мээң эжим уруг ону ыыт чок эрттирбейн, сойгалааш, дедир көдүрүп алырын дилээрге, демгизи эпчоксуна аарак богун дедир ап алгаш чорупту.
Аныяк-өскенни-даа, улуг назылыгларны-даа эскерип чоруурга, кудумчуга кылаштап чорааш, казаан тооруунуң картын ол-бо талазынче дүкпүрүп чоруур.
Чонувустуң культуразы чүге шак мындыг кудукку деңнелде келгенил? Кижизидилге кайыын эгелээрил?
«Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан» деп бурунгу өгбелеривис чиге-ле сөглээн. Бир эвес өг-бүлеге кижизидилге ажылы чоруттунас болза, культурлуг кижилер кайын келирил? Совет үеде сураглыг эртемден, педагог В. Сухомлинский мынчаар чугаалаан: «Чаш уруг чүгле оюн, тоол, хөгжүм болгаш чогаадыкчы бодал делегейинде чурттап турар болза, ооң амыдыралы бүрүн, үнелиг деп санаттынар, а ол уругну чогуур деңнелге кижизитпес болза, шак оон культурлуг эвес, делегейже көрүжү кызыы кижилер өзүп келир». Ынчап кээрге, кижизидилгениң эгези өг-бүледен эгелээр. Бодунда чок чүвени өске кижиге берип шыдавазы дег, ада-ие кижи боду кижизидилге көрбээн болза, канчап ажы-төлүн кижизидип шыдаар деп. Философия эртемнериниң кандидады Байыр-оол Монгуш «Чоннуң культуразын бедидер кол арга» деп чүүлүнде ажы-төлдү чажындан кижизидери чугула дээрзин демдеглээн.
Бо айтырыгга хамаарыштыр Бурган чүнү чугаалап турар?
«Бузуттугларның сүмезин дыңнавайн чоруур, бачыттыгларның үлегерин эдербес, кочуургактар аразынче кирбес кижи амыр-чыргалдыг! Ындыг кижи Дээрги-Чаяакчының хоойлузун дүн-хүн дивейн бодап, аңаа хандыкшып, таалал алыр. Ындыг кижи суг эриинде олурткан, чимизи үезинде быжар, бүрүлери катпас ыяш ышкаш болур, чүнү-даа кылганда чедиишкинни чедип алыр» (Ыдык. ырлар 1:1- 3)
Культурлуг кижи болур дизе, чүнү канчаарыл?
Бурган Ыдыктыг Бижилгезинде мынча деп турар: «Оглум, мээң сөстеримни хүлээп ал база чагыгларымны чүрээңге шыгжап ал, мерген-угаанны кичээнгейлиг дыңна база чүрээңни билиишкинче ээлдирип ал; билигни кый де база угаанны кыйгырып ал; угаанны мөңгүннү дег, диле база эртине-байлак шыгжаан черни дег, истеп тып ал – ынчан Дээрги-Чаяакчыдан коргары деп чүл ол дээрзин билип каар сен база Бурган дугайында билигни тып аар сен. Чүге дээрге мерген-угаанны Дээрги-Чаяакчы хайырлаар, билиг биле угаан Ооң аас-сөзүн дамчып кээр болгай.» (Чугаалар 2:1-6) Бо үзүндүден алгаш көөрге, мерген-угаанны Дээрги-Чаяакчы хайырлаар. А канчаар хайырлаар деп айтырыг ала-чайгаар кижи бүрүзүнге тургустунуп келир. Бурган мерген-угаанны Бодунуң Ыдыктыг Бижилгезин дамчыштыр, Ону хүндүлээр болгаш Оон коргар кижилерге ажыдып, айтып бээр. Чүге дээрге: «Дээрги-Чаяакчыдан – коргары билигниң үнер дөзү» деп, (Чуг 1:7) Бурган Ыдыктыг Бижилгезинде чаңгыс эвес удаа катаптап турар.
Кино, концерттерни сонуургап, номчааны, көргени эки чүүлдерни өөренип ап, амыдыралга боттандырып, черни дүжүт бээр кылдыр болбаазырадыры дег, бодун сайзырадыры кончуг чугула.
Бир эвес дыңнангыр болуп, үстүнде сүмелерни күүседир болза, «Ындыг кижи суг эриинде олурткан чимизи үезинде быжар ыяшка дөмей» - деп, Бурган чугаалаан. Кижиниң дыңнап, көрүп, номчуп турар эки чүүлдери шак ол сугнуң ыяшче сиңип турары дег, ооң мээ-медерелинче, чүрээнче сиңниге бээр. Ынчан кижиниң иштики делегейи өскеш, чимизи үезинде быжар ыяш дег, ооң ажыл-херектеринден, эки мөзүзүнден дүжүдү көстүп келир.
Ындыг кижи өске кижилерден ылгалдыг, онзагай алдынып чоруур. Ооң кижилер-биле харылзажыры эвилең-ээлдек, ындыг кижиже улус чайгаар тыртылар. Ол угаанныг, тайбыңзырак, биче сеткилдиг, буянныг ажыл-херектер-биле бай. Ол чөптүг чоруктуң дүжүдүн эккээр. Чүнү-даа кылганда, чедиишкинниг болур. Ооң делегейже көрүжү делгем.
Кижи бүрүзү бодун боду шүгдүнүп, мээң аажы-чаңым чоок кижилеримге кандыг салдарны чедирип турарыл деп айтырыгны бодунга салдынар болза, багай ажы-чаңын эдип алыр аргазы бар. Бодун шүгдүнүп, хынаттынып чоруур, бодунга шыңгыы негелделиг кижи дээрге-ле кижизиг кижи деп санаар мен. Ынчангаш культурлуг кижиниң сагыш-сеткили, угаан-бодалы-даа, даштыкы овур-хевири, идик-хеви-даа, чугаа-домаа, бодун алдынары-даа аянныг, чараш болур ужурлуг. Ооң чурттап турар оран-савазы-даа арыг-силиг, ажылдап орар чери-даа аайлыг-баштыг . Культурлуг болуру дээрге-ле долгандыр турар улусту база бодун хүндүлээри-дир.
Айдың (Олча) Ондар.
